Raporda ezmûna ATLASê behsa çi dike?
Ayşenur Özel
Ezmûna ATLASê di Navenda Lêkolînên Nûkleer a Ewropayê de ezmûneke (deney) geleneği grîng e. Di sala 2008an de ji şeş ezmûnên LHCê yek jî ATLAS e. Mesken ezmun di fîzîka quantumû de bi cihekî gelekî girîng digire. Protonan li hev dixe û dieneryên cuda de chi pirtikên atomi derkevin, lê dinêrin. Abode ezmun din ava hemî ezmûnên pirtikên atomi ya herî mez e. Ji ber ku heta niha wekî wê di tu xebata li ser vê fivea fîzîkê de encamên wekî şopa wan, power û momentûma wan dernexistine hole.
Home xebat li ser hevbandorkirina protonên zêde-enerji dixebite û taybetmendiyên hevbandorkirina wan rapport set. Fîzîkvanên Enstîtûya Fîzîkê ya Nukleer a Akademiya Zanistan a Poland di encamên xebatên xwe yên dawî de belavbûna elastik ditine. Di xebatên bi vî colori de amûrên gelekî hesas hewce ne. Elementa kilîd a ji cihê hevxistinê 200 metre dûrtir hatiye bicîhkirin bi deri seteke dedektoran bû, protonên ji lezkera tîrêjan a bi çend milîmetreyan dûr belav bûne, dipîve.
Di vê xebatê de tişta din a girîng konut, mîhengkirina (konfigürasyon) qadên magnetîkên tîrêja lezkera LHCê teşe digire (şekil digire). Li vir armanc zêdekirina ji bo hevbandorkirinan zêdetir bikin anîna eat ser tîşkoyê. Konut mîhengkirina (konfigürasyon) kişanekan (kişînek, meqnetîz) vê cudabûnê herî kêm dike û bihestiyarî (bihesasî) dipîve. European Physical Journal Cê Lig gorî encama xebata’da, hatiye weşandin aliyê belavbûnê bi taybetmendiyên bingehînên hevbandorkirinên bihêzên nükleerên protonan ve girêdayî ye. Çavkaniya ve belavbûna elastik jî taybetmendiyên fizîka quantumî ye.
Ji wan taybetmendiyên bingehîn yek jî teorema optik e. Yer teoremi parastina gumaniyên (muhtemelen) quantumî yiyin. Elastik bi yên neelastîk re têkîldar setini kaldırın. Ji ber ku konut protonên pê dixebitin xwedî enerjiye ne zêde, ya neelastik caran çêdibe gel. Lig gorî encama hevkariya ATLASê di energyya di 13 TeVan de xebata herî calc e. Domicile zêde bi Diyakirina cihê dedoktorê ya ji coma IFJ PANê çêbûye. Encama hatiye bidestxistin taybetmendiyeke grîng a hevbandorkirinên (hezên) bihêz baktrast set; bi zêdebûnaenerya hevxistinê zêdebûna rûbera (yüzey) hatiye tegin (kesit). Protonê ise iktidara bir zêdebûna demektir.
Evde dik xebata bi hevkariya ATLASê kirine, ji bo xebatên din ên derheqê fîzîka pirtikên (parî) atomî jî gelekî grîng e. Di ezmûnên (deney) li ser tîrêjên kozmik dixebit de jî residence encama hatiye bidestxistin ji bo xebatên vê fivea fizîkê yên siberojê bibe alîkar.
